باید ها و نبایدهای حوزه ترجمه کتاب
نبود یا ضعف رویکرد سیستمی در سیاست های وزارت فرهنگ و ارشاد در حوزه ترجمه کتب و سستی در اجرای قوانین مربوط به حفظ مالکیت معنوی آثار نویسندگان در کنار آشفتگی بازار نشر، بستری را فراهم کرده که وضعیت فعلی محصول آن است. بهبود این وضعیت به نقل از رئیس کانون کشوری انجمن‌های صنفی ساماندهی بازار ترجمه کتاب، نیازمند حمایت وزارت فرهنگ است.
ایشان با اشاره به وضعیت نابسامان بازار ترجمه کتاب گفت: ساماندهی این وضع نیازمندحمایت و اقدام وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، اتحادیه ناشران و مترجمان است.
آثار کلاسیک ادبیات جهان، از جمله آثار ادبی هستند که پیرنگ آنها مهم‌ترین موضوعات و مسائل پیرامون زندگی بشر است. بر اساس یک نظرسنجی انجمن کتاب نروژ دن کیشوت اثر سروانتس، سفرهای گالیور از جاناتان سوئیفت، آنا کارنینا نوشته لئو تولستوی، بوستان و گلستان سعدی و کوری از ژوزه ساراماگو در فهرست یکصد اثر ادبی کلاسیک جهان قرار دارند. ناگفته پیداست ترجمه این آثار به دلیل مشخصه جهان شمولی در فرهنگ‌های مختلف با اقبال روبرو می‌شود و روندی سهل و ممتنع دارد، همچنین غیر از اعتباری که ترجمه آن برای مترجم به بار می‌آورد (البته ترجمه خوب و روان)، ناشر نیز در ارائه آن به بازار دشواری کمتری دارد.
با اینکه این آثار به سرعت بعد از انتشار، ترجمه می‌شوند بازترجمه آنها نیز در سال‌های بعد ممکن است؛ اما در دهه‌های اخیر شاهد بازترجمه چندباره این آثار توسط مترجمان نام آشنا و حتی تازه کار هستیم در حالی که بعضی از این آثار توسط مترجمان برتر در سال‌های قبل و دور ترجمه شده‌اند. البته بازترجمه آثار در بازار نشر ایران به آثار کلاسیک محدود نمی‌شود و در مورد آثار معاصر نیز وجود دارد. طوری که از یک اثر ادبی زبان‌های دیگر (به ویژه زبان انگلیسی) همزمان چند ترجمه به بازار می‌آید.
رئیس کانون کشوری انجمن‌های صنفی مترجمان، در گفت وگو با خبرنگار فرهنگی ایرنا در مورد بازترجمه آثار کلاسیک، دلایل و درستی یا نادرستی این امر توسط ناشران و مترجمان گفت: اصلی در ترجمه وجود دارد مبنی بر اینکه ترجمه پایان ناپذیر است.
محمدرضا اربابی افزود: اما باور این است که ترجمه جدید باید بر ترجمه قبلی بیافزاید؛ یعنی اگر ترجمه یا ترجمه‌های قبلی از نظر زبانی متعلق به نسل قبل است ترجمه جدیدی با زبان روز عرضه شود یا اگر مترجم قبلی اشتباهی کرده که وزن آن در ترجمه بالاست و بر فهم اثر تأثیر منفی دارد، در ترجمه جدید باید اشکالات رفع شود.
ترجمه‌های جدید، بیشتر آماده‌خوری است
وی ادامه داد: اما می‌بینیم اغلب ترجمه‌های جدید آماده‌خوری است؛ مترجم کار قبلی پرفروش را می‌خواهد به اسم خود ارائه دهد و ناشر هم به دنبال سود قطعی از اثر است، بنابراین سوار بر بال مترجم قبلی ترجمه جدیدی به بازار می‌دهند که بیشتر کاهنده است تا افزاینده.
وی در مورد راهکار بهبود این وضعیت گفت: مادامی که صدور مجوز انتشار کتاب در اختیار وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است؛ ساماندهی وضعیت فعلی باید با همکاری و حمایت ارشاد انجام شود اما صنف اتحادیه ناشران و مترجمان نیز باید در این زمینه همکاری کنند.
وی با اشاره به وجود پاره‌ای مشکلات در تشکیل و اثرگذاری صنف ناشران گفت: بر اساس آمار خانه کتاب، قریب به ۱۶ هزار مجوز نشر وجود دارد، همچنین ۶ هزار ناشر فعال هستند که طی پنج سال گذشته بیش از یک عنوان کتاب منتشر کرده‌اند اما فقط ۵۰۰ ناشر عضو صنف اتحادیه ناشران هستند.
باید دریچه ترجمه و انتشار کتاب ترجمه را تنگ‌تر کنیم
اربابی با اشاره به ضرورت رعایت کپی رایت (حق مؤلف) گفت: معاهده برن و پیوستن به آن شاید موضوعی فراقوه ای باشد که در مورد آن اجماع وجود ندارد؛ اما می‌توانیم داوطلبانه اصول کپی رایت را رعایت کنیم و به این شکل اگر ناشری کپی رایت (حق مؤلف) کتابی را از یک ناشر خارجی دریافت و کتاب را ترجمه و به بازار عرضه کرد، ناشر دیگر نتواند آن را بازترجمه و منتشر کند مگر اینکه از جهت ترجمه اشکال فاحشی وجود داشته باشد که در این صورت نیز کانون صنفی مترجمان می‌تواند در مورد تعیین کیفیت ترجمه کمک کند.
وی در پاسخ به این سوال که آیا بازار نشر ایران به ویژه با توجه به افزایش شدید ارز توان خرید کپی رایت را از ناشران خارجی دارد، گفت: به طور کلی کپی رایت کتاب‌های ادبی و داستان و کتاب‌های عمومی زیاد نیست و در بخش کتاب‌های علمی، درسی و دانشگاهی هزینه کپی رایت بالاست.
اربابی با اشاره به وجود تقاضا در بازار ترجمه اظهار داشت: از یک طرف دانش آموخته‌های رشته ترجمه زیاد و به طور طبیعی مایل به کار هستند و از طرف دیگر ناشران زیادی تمایل به ارائه کتاب‌های ترجمه شده دارند که بعضی هم خوب فروش می‌روند، بنابراین باید جلوی تقاضای نامحدود را گرفت و نظارت بر عملکرد را افزایش داد. بنابراین باید این چرخه معیوب در بازار نشر را با ارتباط دقیق‌تر نماینده‌های صنف ناشران و مترجمان با وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تصحیح کنیم. رئیس کانون صنفی مترجمان با اشاره به ضرورت تشکیل حلقه‌های دیگر نظارت بر بازار ترجمه نیز گفت: کپی رایت اولین و اصلی ترین حلقه از ساماندهی بازار نشر کتاب‌های ترجمه است، اما حلقه‌های دیگر آن شامل نقد جدی آثاری است که همزمان ترجمه می‌شوند یا بازترجمه آثار کلاسیک. برای نمونه کانون این جلسات را با همکاری خانه کتاب آغاز کرده و به زودی جلسه نقد بازترجمه کتاب ۱۹۸۴ نوشته جرج اورول را برگزار می‌کنیم که اخیراً کاوه میرعباسی ترجمه جدیدی از آن ارائه داده است که ترجمله قبلی متعلق به صالح حسینی در سال ۱۳۶۱ است و بعد از آن بارها بازترجمه شده است. برگزاری مستمر و جدی این جلسات به شناخت ترجمه‌های خوب و فروش بیشتر آنها همچنین خارج شدن ترجمه‌های ضعیف از بازار کتاب کمک می‌کند.
وی در این مورد که ترجمه همزمان آثار پرفروش معاصر می‌تواند به بازار کلی کتاب آسیب بزند یا خیر گفت: آمار نشان می‌دهد با وجود تمام فشارهای اقتصادی مردم هنوز خوب کتاب می خرند، مثلاً وقتی از یک کتاب مثل شدن میشل اوباما چند ترجمه به بازار می‌آید، تقریباً همه آنها خوب می‌فروشند ولی این وضع در درازمدت هم به ضرر ناشران مختلف است و هم به بازار آسیب می‌زند.
اگر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی جدی پای کار بیاید و اتحادیه‌ها و تشکل‌های نشر نیز متحدانه تولید را کنترل کنند در یک هم اندیشی و همکاری آثار باکیفیت بیشتری تولید شده و فروش ناشران حرفه‌ای افزایش می‌یابد که دستاورد آن بهبود اقتصاد نشر است.
وی افزود: ولنگاری در حوزه نشر دیده می‌شود که ضرر آن به همه می‌رسد، در شرایطی که فقط ۵ هزار ناشر فعال هستند ۱۶ هزار مجوز نشر داریم که باری بر دوش دولت می‌گذارند. ترجمه همزمان از آثار و ارائه ترجمه‌های بی کیفیت نیز از دیگر مشکلات است، در حالی که وزارت ارشاد دریچه ورود ناشران و تولید کتاب را در دست دارد می‌تواند اقدامات اصلی را با کمک ناشران و مترجمان انجام دهد.
