نگاهی اجمالی به هنر معماری شهرها از گذشته

پس هر هنری از فرهنگی خاص ساخته می شود و آنرا به نمایش عموم در می آورد. معماری هنر و دانش طراحی بناها و سایر ساختارهای کالبدی آن است، در معنای کلی تر معماری از جزئی ترین یعنی طراحی جزئیات ساختمانی مانند مبلمان، نور، مصالح و… تا کل یعنی طراحی منظر و شهر را شامل می شود. بر همین اساس هنر معماری بسته به جایگاه شکل گیری آن نمایانگر موقعیت جغرافیایی، فرهنگ، باورها، مذهب و … در آن منطقه است. بر همین اساس اگر ساختمان‌های یک شهر را از نظر کاربری و موقعیت قرارگیریشان بررسی کنیم؛ آنها را در قالب معماری به عنوان نمادهای سیاسی، مذهبی و اجتماعی آن منطقه خواهیم یافت، که جملگی بیانگر پیوند خودآگاهی اجتماعی آن محدوده می باشند. برای مثال مصطبه ها و اهرام، معروفترین مکانها در معماری مصر باستان به شمار می آیند، که آنها عالیترین دستاورد مصریان مربوط به هنرهای تجسمی و ایجاد سبکهایی در این زمینه بوده اند. این سرزمین به سبب محصور بودن میان دریا و صحرا، تقریبا در طول تاریخ جدا از سایر نقاط و قسمتهای دنیا قرار می گرفت و چندان در معرض خطر استیلای بیگانگان قرار نداشت. این شرایط سبب ظهور تمدنی شد که مشخصه ی بارز آن ایجاد امنیت و آسایش خاطرِ فوق العاده و تلاش برای از بین بردن تاثیر زمان و فساد ناشی از آن بود.
علم و آگاهی مصریان همواره آمیخته به سحر و جادو بود تا جایی که نخستین هدف آنها بر این قرار گرفت که بعد از تدفین مردگان بر مرگ نیز چیره شوند و زندگی آنان را تداوم بخشند. که نتیجه تمامی این افکار و باورها امروزه در معماری این مقابر نمایان است. همچنین در معماری غرب استفاده از ستون های فراوان و ایجاد فضاهای برزگ و کشیده از جمله مهمترین المانهای معماری غرب است. اکثر دستاوردهای دنیای غرب برگرفته از تمدن یونانی است. یونانیان بر این باور بودند که عقل میتواند حقایق طبیعت را منکشف سازد. الگوی اصلی شهرهای یونانی بر بنیان شهرسازی بین النهرین و مصر قرار داشت. با این تفاوت که یونانیها ظاهرا تا حدودی خود را از قید قدرت بی چون و چرای پندارهای مذهب و تکنولوژی عصر آهن رهایی بخشیده بودند و شهرهای آنها بیشتر در مقیاس انسانی طراحی شده بود. آنچه یونانیان در مقیاسی وسیع با اجتماعات ادواری خود در شهرها به زمینه فرهنگی و اجتماعی شهر افزودند ساختمانهای از قبیل تئاترها و استادیوم ها بودند که نه تنها ظاهر شهر را تغییر دادند بلکه هر کدام انگیزهای را برای مبادله فرهنگی بیشتر به وجود آوردند. در روم شکل شهرها معمولا مربع یا مستطیل بودند و داخل این محوطه دو خیابان اصلی متقاطع به صورت دو محور عمود بر هم هندسه شهر را پی ریزی میکردند، که مرکز شهر بر یکی از زوایای ایجاد شده در این تقاطع بود و معبد اصلی، تئاتر، حمام عمومی شهر در نزدیکی همین مرکزیت قرار میگرفت. اما در ایران به طور کلی جایابی بیشتر شهرهای کهن بر پایه معیارهای ویژه ای انجام می شده است. معیارهایی چون افتادن بر سر راه شاهراهها و گذرهای اصلی، اعتبار بازرگانی داشتن، مرکزیت داشتن نسبت به پیرامون خود، سیل گیر نبودن، سخت بودن زمین، لرزه خیز نبودن زمین و ویژگیهای دیگر. در ایران بیشتر شهرها پیش از ورود اسلام به شکل دژ همراه با برج و بارو ساخته می شدند و هر خانوار براساس موقعیت اجتماعی در نقطه مشخص، حق سکنی گزیدن داشته است. بازار همواره یکی از مهمترین بخشهای هر شهر محسوب میگردید که راسته آن از دروازه مهم شهر آغاز می شده و به مرکز شهر می رسیده است.
پس از اسلام با گسترش شهرها بهتر دیدند که ساختمانهای تازه در بیرون شهر ساخته شوند و معماری آنها براساس شرایط مختلف از جمله آب و هوا سبب تفاوت در نوع ساختار ساختمان ها و حتی ساختار ساده ترین بسترهای شهری یعنی معابر در نقاط مختلف کشور از شمال تا جنوب گشت. ولیکن نقش مذهب در معماری ایران مانند سایر نقاط دنیا از فرم بناها تا تزئینات بکار رفته در آنها بسیار مشهود است؛ با صرف نظر از منازل مسکونی به عنوان خصوصی ترین و زیباترین نماد معماری ایرانی اسلامی، مساجد، بازارها، کاروانسراها، مدارس و حمام ها را مهمترین بناهای معماری ایرانی می توان یافت که هر یک ویژگی هایی مخصوص به خود از جمله فضابندیها و تزئینات متمایز از سایر بناهای را دارا می باشند. استفاده از مصالح بوم آورد، ساختار ساختمانهای مختلف یک شهر براساس شیب زمین و مسیر آب، کاربری بالای حیاط مرکزی، ایوان، ارسی، دیوار حجاب، هشتی، پیش ورودی و… از جمله مهمترین المانهای معماری ایرانی محسوب می شد.

سمانه میراحمدی: دانشجوی ارشد معماری